Prezime je za Srbe uvijek bilo “porodično ime”, ono koje pokazuje porijeklo, pripadnost, nekog drevnog pretka koji je danas udaljenim ljudima bio zajednički.
Većina srpskih prezimena prepoznatljiva je po sufiksu -ić. Procjenjuje se da se oko dvije trećine srpskih prezimena završava ovako.
Većina nastaje po muškom pretku
Većina je nastala po muškom pretku – patronimi, mada ima i prezimena koja porijeklo vode od neke davne prabake – matronimi.
Većina potiče iz 13. vijeka
Radogostić, Zarubica, Trzin, Hreljić, Zaklan, Bujak samo su neka od najstarijih srpskih prezimena. Većina srpskih prezimena se spominje u pisanim istorijskim izvorima iz 13 i 14. vijeka, poput Dečanske hrisovulje (darovnice) kojom je Stefan Dečanski dio svojih posjeda poklonio istoimenom manastiru.
Na ovom dokumentu su, naime, popisana imena svih ljudi (u nekim slučajevima i tri, četiri generacije potomaka) koji su tada živjeli na tom posjedu. Srpska prezimena su većinom nastajala po muškom pretku (patronimi), pa su potomci Jovanovi, Radogostovi, Petrovi, Nikolini, postali Jovanovići, Radogostovići, Petrovići, Nikolići…
Marići, Stanići i Jelići po ženskom pretku
"Prezimena po ženskom pretku (matronimi) su ređa, a vezuju se za žene koje su se istakle u borbi ili su, prosto, ostale udovice. To su Marići, Stanići, Jelići," kaže etnolog Miroslav Niškanović, jedan od rijetkih koji se bavi ovom problematikom i autor jedinstvene knjige “Srpska prezimena”.
Prema njegovim riječima, pored prezimena koja odražavaju vezu sa nekom drugom osobom (obično vezu roditelj – djeca), imamo i ona koja označavaju lični izgled ili karakter, ali i nadimak osobe po kojoj je nastalo prezime: Slijepčević, Ćosić (ćosav), Brkić (brkat), Mudrinić, Divljak, Bujak (brz, hitar), Guzina, Ubiparip, Vrtikapa…
Koja su najstarija?
Izuzetno stara srpska prezimena u najvećem broju su sačuvana u onim krajevima gdje se najviše polagalo na tradiciju, poput Crne Gore i Hercegovine. Njihovom nastanku u velikoj mjeri je kumovao odnos prema drugim bratstvima, kao i činjenica da su nastala u ratničkom društvu.
"U ovim krajevima i bivšoj Vojnoj krajini, imamo prezimena kao što su Grdinić, Grubanov, Jovanda… Ovo poslednje je, recimo, izvedeno od imena Jovan. Nazvati tada nekoga Jovicom, u tim krajevima, bila je najveća uvreda. Jovanda, sa druge strane, zvuči silno, snažno i trebalo je da zaplaši neprijatelja, po principu: Kako ćeš ti takav na Jovandu ili: Vidi ga, Grdnog," objašnjava Niškanović.
On dodaje da u ovu grupu spadaju i prezimena u kojima se vidi veza sa određenom životinjom, poput Vukotića, Međedovića ili Drakulića. Snaga vuka, medvjeda ili zmaja, trebalo je da se prenese na nosioca i zaštiti ga od neprijatelja i zlih sila.
Da li Drakulići imaju veze sa vampirom?
Pri tom, treba reći da Drakulići ili Drakulovići nemaju nikakve veze sa najpoznatijim vampirom. Riječ je o starobalkanskom imenu, dok se prezime u Srbiji koristi još od 11. vijeka, mnogo prije vremena Vlada Cepeša. Opet, ima prezimena koja su nam danas smiješna, iako su im u prošlosti pridavana druga značenja.
Takva su, primjera radi, prezimena Gaće, Karagaća, Kura(j)ica… Gaće su u prošlim vremeni
