• U beogradskom hramu Alesandra Nevskog, u subotu 5. aprila 2025. godine, u organizaciji Kluba Gačana, povodom 80 godina od stradanja pripadnika JVuO izginulih na znanim i neznanim mjestima, najviše na Lijevču polju, Zelengori i Zidanom Mostu služen je pomen, a potom je u parohijskom domu održan istorijsko-poetski osvrt posvećen komandantu Miloradu Popoviću, svešteniku Radojici Perišiću, Blagoju Tepavčeviću, Marku Lojoviću, Vidaku Kovačeviću i čitavoj plejadi gatačkih vitezova i junaka.

Sveštenici Stevan Vukić, Milorad Sredojević, Branislav Kedžić i Aleksandar Sekulić su tokom parastosa pročitali 663 imena sa spiska stradalih koji je u odnosu na prije devet godina, kada je Klub Gačana održao prvi pomen, značajno dopunjen.

– Znamo da je istorija učiteljica života, ali nažalost mislim da mi Srbi kao narod nismo dobri učenici ili nam možda učiteljica nije bila prava, jer nam nije dala prave informacije. Gotovo svako pokoljenje je u borbi za slobodu ispisavalo stranice istorije opredjeljujući se za istinu i pravdu. Kroz te žetve Gospodnje mi smo se spasavali za carstvo nebesko. Nadam se da će naše buduće generacije izvlačiti prave pouke – poručio je protonamjesnik Stevan Vukić.

Okupljeni su se potom preselili u parohijski dom gdje je održan istorijski čas.

– U Vaskrsu koji se bliži i koji čekamo leži odgovor na sva mračna mesta naše gorke istorije. Čekamo vaskrsenje mrtvih, i Boga molimo i znamo da će u taj dan među pravednicima stajati i naši pali gatački vitezovi, zbog kojih smo se danas i okupili. Kraj crkve posvećene velikom ruskom svecu, koji je pobeđivao sa znakom Časnog Krsta, molitveno se sećamo naših vitezova koji su živote dali za Krst Časni i slobodu zlatnu. Nema danas u srpskom svetu važnijeg skupa od ovog na kome smo sada – poručio je Uroš Marković koji je vrlo nadahnuto vodio program.

SLOBODAN BOBAN DRAŠKOVIĆ: Kada mučeničke kosti nađu smiraj na rodnoj grudi, ispunićemo amanet predaka!

Nakon molitve „Oče naš“ i blagoslova sveštenika, okupljene je pozdravio predsjednik Kluba Gačana Slobodan Boban Drašković. On je iskazao zahvalnost na gostoprimstvu starešini hrama Svetog Aleksandra Nevskog, ocu Stevanu Vukiću i sveštenstvu.

– Klub Gačana je od svog osnivanja sada već davne 1987.godine, sve radio iz potrebe, zadovoljstva, poštovanja i pre svega velike ljubavi prema bližnjem svom, prema rodnoj grudi, otadžbini i srpstvu milom. Osnovna misija našeg kluba je ona vekovna hrišćanska težnja da „hodi u istini” – poručio je Drašković i podsjetio da je prvi pomen i istorijski čas posvećen gatačkim vitezovima održan pre devet godina u crkvi Svetog Save na Vračaru.

– Tada su o Miloradu, vojvodi popu Radojici i ostalim gatačkim slobodarima, govorili naši uvaženi članovi, sada počivši Radmila Popović, Miloš Marković, Strahinja Guzina i inicijator toga skupa, koji se Božijom promisli baš na taj dan pet godina kasnije upokojio i preselio u večnost, dugogodišnji predsednik Kluba Gačana, narodni tribun našeg vremena, čestiti, Bogoljubivi i istinoljubivi, posvećenik Gacku, Hercegovini i čitavom srpstvu Svetozar Crnogorac. 

Drašković je podsjetio da je Klub Gačana kupovinom zvona učestvovao u obnovi stradalne, a danas, kroz manastir posvećen Svetom knezu Lazaru, vaskrsle Pridvorice, kao i da je u organizaciji ovog udruženja u septembru 2023. godine u prepunoj sali Doma kulture u Gacku održan istorijski čas dr Nemanje Devića pod nazivom „Vojska bezgrobna i ideja zavetna”.

– Ponoviću ono što sam tada izgovorio, dužni smo da nađemo način da zemne ostatke naših predaka, pripadnika JVuO, na čelu sa komandantom Miloradom Popovićem, prenesemo onde „gde je zrno klicu zametnulo”. Na nama je i do nas je. Ne bi valjalo da generacijama iza nas ostavljamo teret koji sami možemo da iznesemo. Kada njihove mučeničke kosti nađu smiraj na rodnoj grudi, ispunićemo amanet predaka, a nadam se da nije daleko ni dan kada će Milorad dobiti u centru Gacka, znamen koji zaslužuje.

MILAN NIKČEVIĆ: Spisak dopunjen sa 101 imenom!

Proučavajući sudbine gatačkih slobodara istoričar Milan Nikčević, koji je i autor izložbe „Likovi Gatačkih Ravnogoraca”, postao je pravi povjerenik porodičnih albuma, neispričanih sudbina, skrivanih fotografija…

Od osveštanja i otkrivanja spomenika septembra 2023. godine spisak poginulih gatačkih ravnogoraca dopunjen je sa 101 novim imenom.
Nikčević je u svom obraćanju podsjetio šta se radi na podizanju nacionalne svjesti kroz kulturu sjećanja, navodeći Gacko kao jedan od svijetlih primjera u Hercegovini. Jedan od pokazatelja je i činjenica da je u periodu od samo dvije nedjelje za spomenik ravnogorcima u Gacku dobrovoljnim prilozima građana prikupljeno 50.000 KM.

– Zvanično, opština Gacko 2022. godine obilježava 4. april kao dan sjećanja na sve žrtve komunističkog terora u opštini Gacko, pa je tim povodom juče u Dobreljima služen pomen. Već decenijama dan opštine Gacko obilježava se na godišnjicu šestojunskog ustanka iz čijih njedara je iznikao kao neprikosnoveni autoritet vođa – vojvoda pop Radojica Perišić. Njemu je prošle godine podignut spomenik na Brljevu, mada lično smatram da mu je mjesto bilo u centru Gacka. 

Nikčević je podsjetio da ime komandanta Milorada Popovića nosi i jedna mala ulica u Gacku, a potom se osvrnuo i na sudbinu njegovog oca Marka Popovića, nosioca Karađorđeve zvezde, koji je među prvima unio srpski barjak u oslobođeni Beograd 1918. godine.

– Nedaleko od ulice Milorada Popovića nalazi se grobno mjesto Marka Popovića, koji je obješen na Sretenje 1945. godine. Bila su to poslednja vješala u Gacku. Marko se sastao sa Englezima kod Bileće, a onda su ga oni predali gatačkim partizanima, koji su mu spremili javno vješanje u Gacku. Jedan jedini čovjek koji ga je branio od te rulje bio je Abid Prguda, gatački musliman. Nakon što je Abid rekao da je Marko bio dobar i pošten čovjek, koji je radio na saradnji Srba i muslimana, komunistička rulja ga je kamenovala. Inače, muslimani iz Gacka, dvostruko su pogriješili u Drugom svjetskom ratu, jedni su se opredjelili za ustaški pokret koji je poražen, a drugi su čekali kralja, i takođe bili poraženi. Razmišljam da su možda pedesetih godina Abidu i Marku bili podignuti spomenici u Gacku, da li bi do devedesetih godina došlo do pomirenja između dva suprotstavljena naroda istog stabla. 

Nikčević je najavio da će u toku ove ili najkasnije naredne godine jedna od gatačkih ulica svakako ponijeti ime popa Radojice Perišića i da potom ostaje obaveza da se podigne spomenik komandantu Miloradu Popoviću.  Istakao je da je kultura sjećanja započeta osamdesetih godina bila sasječena u Gacku, gdje je tada tek poneka kuća slavila Božić, dok je ponajviše živjela u gatačkim selima i u guslarskim desetercima, a da bi pravi bum napravio roman „Nož”.

– Početkom devedesetih u stradalnom selu Dobreljima osvanuo je i prvi spomenik žrtavama komunističkog terora sa simboličnim natpisom: „Ovdje su partizani Prvog udarnog crnogorsko-hercegovačkog bataljona pobili svoj narod“. Dobroljani, Garevci, Pustopoljani i ostali koji su bili s njima, držali su straže da bi sačuvali taj spomenik, a koliki je bio njegov značaj svjedoči i emigranstka literatura i članak objavljen u kanadskom „Srbobranu”. 

Nikčević je istakao da je spomenik četnicima podignut u Ljubinju, dok je Bileća poznata po jedinstvenom Ravnogorskom parku.

– U Gacku je 2023. godine podignut spomenik na kome su ispisana bila 562 imena poginulih boraca i žrtava komunističkog terora. Međutim, od tog septembra 2023. do današnjeg dana uspjeli smo da prikupimo još 101 biografiju. Odgovorno tvrdim da možda jedan ili eventualno dva čoveka koje ćemo naći nisu popisana i da je priča oko kompletiranja spiska ljudi koji su bili na ravnogorskoj strani u Gacku, praktično završena – rekao je Nikčević i dodao da je značajnu pomoć za sakupljanje novih biografija dao Nebojša Perišić koji je odrastao u Lijevče polju slušajući priče domaćih suseljana i rodbine.

Napomenuo je da su osim pomenutih spomenici žrtvama komunističkog terora podignuti u Vrbi, Brajićevićima, Srđevićima, spomen crkva Vozdviženja Časnog Krsta na Dražljevu…

– Prije dvije godine Mile Mastilović je podigao u Izgorima spomenik šestorici gatačkih ravnogoraca koji su stradali od komšija 1945. godine, gdje su ih pobili na spavanju. Među njima je bio i Branko Mastilović, jedan od ljudi koji je dolazio na pregovore u Beograd i bio jedan od delegata u selu Ba.

Objašnjavajući da je motiv za podizanje svih tih spomenika bilo nemilosrdno ubijanje kaznene ekspedicije partizanskih zlikovaca Vlada Šegrta i Janka Tadića Nikčević je pomenuo sudbine, pune simbolike, mnogih pojedinaca i njihovih porodica koji su se dugo nakon rata suočavali sa posljedicama komunističkog terora.

– Aleksa Tepavčević kao živi svjedok tog vremena jedini je ostavio pisano svjedočanstvo u knjizi „Borba za slobodu” koja je postala izvorište prećutkivane istine kojom su se napajale nove generacije. Decenijama kasnije bilo im je predodređeno da se, noseći u sebi slobodarski duh svojih predaka, bore i stvaraju Republiku Srpsku –  rekao je Nikčević zaključivši da se i danas u šetnji čaršijom mogu čuti imena gatačkih mučenika koje nosi njihovi potomci.

– Živi smo još!

VESNA KAPOR: Svi su znali za sudbinu djevojaka pobijenih na Trifundan u Nevesinju! 

Okupljene je pozdravila i jedna od najboljih i najzanačajnijih savremenih srpskih pisaca Vesna Kapor, koja je istakla da živimo i radimo u prostoru u kome je ideologija komunizma pretočena u kapitalističko-globalističku ideju u kojoj je srpska identitetska priča i dalje skrajnuta i uvijek se mora pričati mudro i oprezno kako bi jezgro ostalo sačuvano za nove generacije.

– Suština je u tome da ne može čovek voleti ceo svet, a da ne voli svoje bližnje. Kako biti kosmopolita, ako ne znaš i ne razumeš ono što sam jesi? U manjim sredinama oživljava sećanje na prećutkivano mučeništvo, pa je tako u Nevesinju podignut spomenik vojvodi Petru Samardžiću koji je slovio za veoma poštenog i časnog čovjeka, ali se ni danas ne zna mesto njegovog groba. Nadam se da će istorija kao nauka u zvaničnim udžbenicima dati onaj značaj koji Jugoslovenska vojska u otadžbini zaista i zaslužuje. 

Vesna Kapor je za ovu priliku pročitala priču „Šta govore trave” koja predstavlja zapis o strijeljanju djevojaka na dan oslobođenja Nevesinja na praznik Svetog Trifuna 14. februara 1945. godine.

– Ovu priču smo svi mi u Nevesinju znali i pričali ispod glasa, kao i mnoge druge priče, a napisala sam je zahvaljujući razgovoru sa preživjelim svjedokom ovog događaja Bojanom Vasiljević Kapor, koja sada ima preko 90 godina.

NEMANJA DEVIĆ: Pavlovi i Zaharijevi četnici bili su poslednje žrtve pogubljene u Jasenovcu maja 1945!

Kao ni otkrivanje spomenika u Gacku, tako ni pomen gatačkim ravnogorcima nije mogao proći bez lučonoše istine istoričara dr Nemanje Devića koji je iskazujući zahvalnost Milanu Nikčeviću poručio da ga je posjeta Hercegovini usmjerila na srpsku duhovnu vertikalu.

– Sa Milanom Nikčevićem sam imao priliku da prvi put vidim vidim okamenjenu istoriju Hercegovine i da na terenu upoznam Blagoja Tepavčevića koji čuva uspomenu na svog đeda Blagoja komandanta pratećeg bataljona koji gine na Lijevču aprila 1945. godine, a njegova rođena braća blizanci Miško i Duško ginu u odbrambeno otadžbinskom ratu 1992-1995 u stvaranju Republike Srpske. I tu tek shvatam šta je junačka vertikala srpske Hercegovine, pa i srpskog naroda u dvadeset veku i da je sve ono drugo što su nam govorili o odbrambeno otadžbinskom ratu u Beogradu i Srbiji zapravo golema laž. Istina o našima i 1945. i 1995. godine prekrivenima je slojevima.

Dević je istakao da su nas stari učili da razlikujemo Crvenu armiju od Rusa, kao što su oslobođenje opisivali vremenom „kad su došli partizani“.

– U trenutku kada Nemci odstupaju, a Crvena armija sa domaćim komunistima nastupa, daleko od drumova i bojišta iz Srbije je krenulo negde oko 20.000 ljudi iz komande Srbije pod komandom generala Mihailovića i generala Trifunovića. Pošli su najpre na jugozapad, a zatim daleko prema severu na put takozvane „bosanske golgote“. Oni su desetkovani u borbama sa partizanima od istočne Bosne, Tuzle, zatim kroz epidemiju tifusa na Trebavi, Vučijaku, Ozrenu, ginuli u borbama sa ustašama u Bosanskoj Posavini, a zatim u povratku nazad u Srbiju stradali ponajviše na Zelengori tako što su delimično ginuli u borbi, a delimično se predavali partizanima, verujući da će biti amnestirani. Naime, tog maja ‘45 godine iz aviona među njih su bili bacani leci da se predaju, da će uslediti oprost i amnestija i da će oni doći uskoro svojim kućama. Međutim, desilo se sasvim suprotno. Svi oni su bili bacani u jame nedaleko od Foče, Kalinovika, Miljevine, a najveći broj njih u maju ‘45 i junu ‘45 završio je na stratištu u selu Budanj. Hiljade njih do danas leže na tom stratištu na teritoriji Republike Srpske. 

Dević je istakao da je bezbgrobna vojska imala je i svoj drugi krak koji je pošao od Cetinja i od Vezirovog mosta i kome su se pridružili Hercegovci.

– To nije bila samo vojska, tu se pridružila i nejač, i porodice vojnika, a sa njima i cvet ondašnjeg intelekta Crne Gore i Hercegovine i njihove duhovne vođe i pastiri. Ta njihova odluka usledila je posle surovih komunističkih odmazdi na Cetinju, u Baru, u okolini Nikšića. U svakom gradu koji su komunisti zauzimali formirani su njihovi preki sudovi koji su streljali one najbolje, pa su tako na Cetinju đaci ponavljači streljali svoje profesore koji su ih nekada na ispitima obarali. Taj zbeg sastavljen od Srba iz Crne Gore, Hercegovine i Srbije čnilo je više od 25.000 ljudi. To dovoljno govori kako je bila shvatana sloboda.

Dević je napomenuo da tada nije bilo više nacista, ni njihovih odmazdi „100 za jednog” u Beogradu, ali je banjički logor nastavio sa radom.

– Logor nije raspušten 3. oktobra kako se dugo pisalo u monografijama o revoluciji, već je u punom kapacitetu postao logor i za političke neistomišljenike komunističke revolucije. Oni su odavde izvođeni i dalje na stratišta streljani širom Beograda, a čitav srpski narod zapravo našao se u jednom dugom složenom periodu duhovne okupacije koja se, ubi me prejaka reč, ali zaista po rezultatima pokazala gorom od osmanske. Kad su osmanlije otišle sa ovih prostora ostala su turska groblja sa turskim znamenjima, ali se u njih niko nije sahranjivao. A iza komunista ostala su još uvek naša groblja da se po prvi put u našoj istoriji odreknemo krsta i da se i dan danas u delovima našeg naroda sahranjujemo bez sveštenika i pod petokrakom.

Dević je objasnio da je vojska pod komandom Zaharija Ostojića kao najstarijeg oficira, ali suštinski pod komandom Pavla Đurišića, kojoj su se pridružili Hercegovci Petra Baćovića, odvojila od vojske koja se vraćala nazad u Srbiju i išla prema Zelengori i još dublje prema teritoriji NDH nadajući se da će da se dokopa Slovenije gdje će uspostaviti jedan čvrsti i široki antikomunistički front, a takva su bila i obećanja zapadnih saveznika.

– Direktni pregovori sa ustašama u tom trenutku nisu vođeni, postojao je posrednik, jedan od najvećih srpskih izdajnika i otpadnika u dvadesetom veku Sekula Drljević, koji je garantovao svojim imenom, čašću, životom da će ta vojska preći preko dela teritorije NDH i da će se potom naći na sigurnom u Sloveniji. Međutim, nije se tako desilo. Vojska je počela da menja svoju maršutu i to je poslužilo ustašama kao izgovor da izvrše napad na njih. Kad se našla na Lijevče polju u aprilu ‘45 nadali su se spasu i više su se grupisali, nego što su marširali. A onda su, pre nego što su pošli dalje, 4. aprila bili iznenađeni rasporedom ustaških snaga tako što su bili opkoljavani i hvatani u „potkovicu“. Kad su to videli, prvi su reagovali Hercegovci, reorganizovani u 29. puk i kako nam svedoči i piše prota Dušan Popović, brat opevanog majora Milorada Popovića, nisu znali šta da čine. Videli su da dolaze ustaše iz svih pravaca i da nailaze i tenkovi sa kojima nisu znali kako da se bore, a opet nisu prvi zapucali. Kad su ustaše otvorile vatru, shvatili su o čemu se radi. Koban dan bio je 4.april zbog smrti nekih od najboljih hercegovačkih junaka i to je bio uvod u rasplet krvave drame koja je započela ‘41. Vojvoda Perišić koji je podigao prvi ustanak protiv okupatora, ne među Srbima, nego uopšte u ovom delu Evrope u junu ‘41. godine, upravo je tog 4. aprila ‘45 pao u ruke ustašama živ. Grob mu se i do dana današnjeg ne zna.

Matija Bećković nije propustio ovaj događaj

Dević je podsjetio da je dalji pravac napredovanja prema NDH bio onemogućen od ustaša.

– Tu beležimo dirljive momente poslednjeg junaštva Crnogoraca i Hercegovaca gde Pavlovi momci uz njegovu dozvolu skaču na tenkove gotovo goloruki ili sa nekim skromnim vatrenim oružjem, ili sa nečim što bismo mi kasnije nazvali molotovljevim koktelima i čak uništavaju nekoliko ustaških tenkova. Takođe, oni u poslednjim momentima života pre nego što budu izrešetani, ogrezli u krvi, pevaju: „Zaklinjem se veran biću samo Pavlu Đurišiću“ i jednog za drugim kose ih ustaški plotuni. Drugi deo pokušava da se izvuče prema Kozari nadajući se da bar tamo bez obzira na ideološke razlike od braće Srba preti manja opasnost. I kako narodna pesma o Miloradu Popoviću i kaže: „Pogodi ga partizansko tane, a ustaško još produbi rane“. Dakle, našli su se na dva fronta i sav izranjavan Milorad Popović poslednjima atomima snage tih dana oduzima sebi život na novom srpskom Kosovom polju. 

Dević napominje da to nije bio kraj junaštva Hercegovaca i Crnogoraca.

– Naime, shvativši da je svaki otpor nemoguć, oni polažu oružje i pridružuju se pod Drljevićevim garancijama crnogorskoj narodnoj vojsci. Ali, reč nije održana. Oni su postrojani, izdvojeni su oficiri, intelektualci, komandanti, duhovne vođe i  odvedeni u Jasenovac i Staru Gradišku. Manje je poznato da su zapravo poslednje žrtve fabrike smrti u Jasenovcu bili četnici Pavla Đurišića, da su tamo skončavali pod stravičnim mukama. Neki su bili ubacivani u vreo kazan sa vodom, neki u peć, neki klani. I kad oni, partizanski fotografi uđu u logor koji se nisu osmelili da oslobode za sve četiri ratne godine, one tragove krvi koje vide tamo i tragove mučenja, to nisu logoraši NDH koji su pre toga izvršili proboj iz Jasenovca, nego upravo Pavlovi i Zaharijevi četnici koji su tamo bili poslednji pogubljeni početkom maja 1945. godine.

Dević je napomenuo da je manje poznato i da pregovori Pavla sa Drljevićem preko posrednika nisu važili za Hercegovce.

– Dakle, Hercegovci nisu bili obuhvaćeni tim planom o predaji i daljoj evakuaciji. Manje je poznato da su tada izbile na površinu i stare srpske podele i regionalne omraze nažalost koje nas prate i do današnjih dana. Neki od Hercegovaca, o tome piše Miloš Kureš preživeli komandant bilećke brigade, bili su obmanuti da odlaze od Draže u martu 1945. godine. Nadali su se da je to deo jednog istog dogovora i da će se i general Mihailović kasnije pridružiti ovim snagama u Sloveniji.

Dević je napomenuo da mnogi zapisi svjedoče o tome da je bezgrobna vojska bila i Hristoljubiva vojska.

– Ti dani raspleta aprila i maja ‘45 godine bili su i dani Vaskršnjeg posta. Vojska je bila potpuno iznurena, gladna, pojedena vašima, obolela od tifusa, daleko od svog zavičaja gde je proslavljala svoje krsne slave i Božić odvojeno od porodice, u polugodišnjem besciljnom lutanju. Međutim, ta vojska je u svom poslednjem maršu postila. I kad nađete poslednje pismo  majora Predraga Rakovića, komandanta drugog ravnogorskog korpusa, pre nego što će komunisti u Božićnom postu pre ‘44. na ‘45. da ga opkole i likvidiraju, njegovo poslednje naređenje njegovim potčinjenim oficirima jeste „nastavite post“. I ova naša vojska ‘45 u svom poslednjem maršu, iako jednog trenutka liči na vojsku živih kostura, nastavlja post, pričešćuje se, ide na službu Božiju – rekao je Dević zaključujući da ni u kakvu budućnost ne možemo da idemo dok jame ne opojemo.

Na kraju programa skup je pozdravio Vojin Popović, jedan od srodnika komandanta Milorada Popovića, koji je govorio o slobodarskoj tradiciji ovog bratstva i istoriji junačkog Dražljeva, u kome je uključujući žene i djecu, svaki treći stanovnik bio solunski dobrovoljac.

U toku programa nastupio je i jedan od najboljih srpskih narodnih guslara Srđan Avdalović koji je kazivao stihove epskog pjesnika Nikole Nikčevića inspirisane slavnim gatačkim komandantom Miloradom Popović.

Velimir Đoković, Ranko Gojković i Slobodan Boban Drašković

Ovom skupu, između ostalih prisustvovali su veliki srpski pjesnik Matija Bećković, Velimir Đoković (šef kabineta predsjednika Skupštine Crne Gore), Željko Tepavčević (predsjednik Sindikata RITE Gacko), Miroslav Hrgo Vuković (predsjednik Udruženja dobrovoljnih dobrovoljaca davalaca krvi Gacko), Miladin Milošević (bivši direktor Arhiva Jugoslavije),  Željko Čurović (predsjednik Saveza Srba iz Crne Gore), Miodrag Ljumo Hrnjez, Milivoje Mišo Albijanić, dr Ljubo Minić, profesor Petar Bumbić, Vera Crnogorac,  članovi Kluba Gačana, kao i predstavnici i članovi bratskih hercegovačkih udruženja iz Beograda.